تعریف اصل حسن نیت در بیمه

قرارداد بیمه بر حسن نیت استوار است. بدین معنی که بیمه گران صداقت و درستی اظهارات بیمه گذاران را اساس کار خود قرار میدهند و براساس آن، جبران خسارت ها را به عهده می گیرند. اصل حسن نیت برای بیمه گران بسیار مهم و حیاتی است، زیرا در هنگام صدور بیمه نامه امکان ملاحظه و ارزیابی کیفیت خطری را که متوجه هریک از اموال است ندارند.

در حقوق مدنی ما، مسئله رعایت حسن نیت در اعمال و کردارهای حقوقی به طور ضمنی پذیرفته شده است ولی ضمانت اجرای آن متناسب با این اصل نیست، زیرا در قانون مدنی ایران، مواردی مانند تدليس، اکراه و غبن  در معامله را موجب بطلان نمی داند. اما در قانون بیمه ایران، عدم صداقت و اظهارات خلاف واقع از روی سوءنیت و کتمان حقایق را موجب بطلان معامله و قرارداد بیمه می شمارد.

الف) اصل حسن نیت در رابطه با بیمه گذار: بیمه گذار موظف است که در هنگام عقد قرارداد بیمه و در جریان أن کلیه اطلاعاتی که در خصوص مورد بیمه دارد و مؤثر در تشدید خطر است، با کمال درستی و صداقت اظهار کند (اعم از این که بیمه گر این اطلاعات را خواسته باشد یا نخواسته باشد) به طوری که بیمه گر با بهره گیری از این اطلاعات بتواند اهمیت خطری را که مورد پوشش قرار می دهد تشخیص دهد.

ب) اصل حسن نیت در رابطه با بیمه گر: بیمه گر موظف است در سند بیمه (بیمه نامه) هر آنچه که نشان دهنده تعهدات اوست، چه از لحاظ کیفی و چه از لحاظ کمی به وضوح  ذکر کند و مواردی را که به نحوی از انحاء در صورت بروز حادثه می تواند مؤثر در پرداخت خسارت باشد در بیمه نامه قید نماید به طوری که تعهدات بیمه گر از هر جهت برای بیمه گذار معین و مشخص باشد.

ج) اصل حسن نیت از لحاظ ضمانت اجرا: هر یک از طرفین عقد بیمه (بیمه گر – بیمه گذار) در صورت تخلف طرف دیگر می تواند عقد بیمه را باطل نماید. در مورد اصل حسن نیت در رابطه بیمه گذار باید گفت که على الأصول مورد قبول اكثر صاحب نظران این فن هست و اگر هم احيانا اختلافی باشد این اختلاف بسیار اندک و قابل اغماض بوده و تأثیری در برداشت کلی از آن ندارد. ولی آنچه که در مورد اصل حسن نیت در خصوص بیمه گر گفته شد، این چنین نیست و اختلافات اصولی بین نظرات اهل فن درباره آن وجود دارد به طوری که گروهی اعتبار اصل را در این قسمت منحصرا در اجرای صحیح مفاد و شرایط قرارداد (بیمه نامه) می دانند و بر این باورند که بیمه گر با انجام به موقع تعهداتش که در قبال بیمه گذار بر ذمه دارد آنچه مقصود و منظور اصل است به جا می آورد ولیکن برداشت در این مقاله از معنی و مفهوم اصل همان استنباطی است که تعاریف انجام شده به دست می دهد.حال آن قسمت از اصل حسن نیت را که مخاطب آن بیمه گذار است، همراه با ماده ۱ قانون بیمه مورد بررسی قرار میدهیم.

ماده ۱ قانون بیمه می گوید: «بیمه عقدی است که به موجب آن یک طرف تعهد می کند در ازاء پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر در صورت وقوع یا بروز حادثه خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد. متعهد را بیمه گر و طرف تعهد را بیمه گذاره و وجهی که بیمه گذار به بیمه گر می پردازد حق بیمه و آنچه را که بیمه می شود موضوع بیمه می نامند.»

با این بیان قانونی از عقد بیمه عمل بیمه گری عبارت است از دریافت حق بیمه از بیمه گذاران و پرداخت خسارت به بیمه گذاران زیان دیده (در صورتی که زیان وارده در نتیجه بروز یا وقوع حادثه باشد).

به زبان ساده افرادی (که صنعت بیمه به آنها بیمه گذار نام داده است) مبالغی پول (حق بیمه) می پردازند تا از محل وجوه جمع آوری شده در صورتی که به هریک از این افراد در اثر بروز یا وقوع حادثه زیانی متوجه شود این زیان جبران شود.

با این تعریف، عمل بیمه گری را منطقا مباشرت در امر تعاونی می توان به شمار آورد و با این برداشت مسلما باید زیان وارده به هریک از افراد( در اثر بروز یا وقوع حادثه ) از وجوه جمع آوری شده که از طرف این افراد پرداخته شده است جبران گردد (یا به زبان بیمه گری خسارت باید از محل حق بیمه پرداخت شود).

بنابراین باید وجوه جمع آوری شده تکافوی جبران زیان احتمالی افراد در اثر بروز حادثه را بنماید پس الزاما رابطه ای باید بین حق بیمه و خسارت و حق بیمه و احتمال بروز حادثه موجود باشد. بدین معنا که نسبت احتمال وقوع حادثه و نسبت حق بیمه باید برابر باشند.

ماده ۱۲ و ۱۳ قانون بیمه برای درک هرچه بیشتر اصل حسن نیت، اهمیت زیادی دارند.

ماده ۱۲ قانون بیمه: هرگاه بیمه گذار عمدا از اظهار مطالبی خودداری کند یا عمدا اظهارات کاذب بنماید و مطالب اظهار نشده یا اظهارات کاذبه طوری باشد که موضوع خطر را تغییر داده یا از اهمیت آن در نظر بیمه گر بکاهد عقد بیمه باطل خواهد بود حتی اگرمراتب مذكور تأثیری در وقوع حادثه نداشته باشد.

ماده ۱۳ قانون بیمه: اگر خودداری از اظهار مطالبی با اظهارات خلاف واقع از روی عمد نباشد عقد بیمه باطل نمی شود در این صورت هرگاه مطالب اظهارنشده یا اظهار خلاف واقع قبل از وقوع حادثه معلوم شود بیمه گر حق دارد با اضافه حق بیمه را از بیمه گذار در صورت رضایت او دریافت داشته قرارداد را ابقاء کند و یا قرارداد بیمه را فسخ کند.

در صورتی که اظهار مطالب خلاف واقع، بعد از وقوع حادثه معلوم شود، خسارت به نسبت وجه بیمه پرداختی و وجهی که بایستی در صورت اظهار خطر به طور کامل و واقع پرداخته شود تقلیل خواهد یافت.

اولا، با توجه به مفاد ماده ۱۲ قانون بیمه که در آن بالصراحه عقد بیمه را در صورت اظهار خلاف واقع از روی عمد (عدم اجرای اصل حسن نیت) باطل دانسته در تأیید این نظر است که اعتبار أصل حسن نیست در انعقاد قرارداد بیمه است نه در اجرای آن.

ثانية، بنابر آنچه در قسمت آخر ماده ۱۳ قانون در رابطه با پرداخت خسارت به تناسب حق بیمه که در واقع همان طوری که قبلا اشاره کردیم حق بیمه نیز متناسب با شدت خطر است، این نتیجه حاصل می شود که اهمیت اصل حسن نیت از نظر قانونگذار به دلیل نقشی است که تشخیص اهمیت خطر برای بیمه گر دارد و آنچه در این ماده از قانون مقرر شده است همان نتیجه ای است که قبلا از اصل حسن نیت گرفته شد.